Σχεδόν 1 χρόνο πριν γράφοντας για το ωραίο μυθιστόρημα του Φ.Ροθ «Η ΣΥΝΩΜΟΣΙΑ ΕΝΑΝΤΙΟΝ ΤΗΣ ΑΜΕΡΙΚΗΣ» είχα θίξει το θέμα των βιβλίων «Εναλλακτικής Ιστορίας», των «what if» μυθιστορημάτων (και όχι μόνο) που αποτελούν από μόνα τους μία κατηγορία με φανατικούς θαυμαστές. Παραδέχομαι ότι είναι δύσκολο να αντισταθείς στην γοητεία αυτών των ιστοριών – από όλων μας το μυαλό περνάει η σκέψη, πως θα μπορούσαν να είναι διαφορετικά τα πράγματα από ένα απειροελάχιστο γύρισμα της τύχης.

Το μυθιστόρημα-ορόσημο της κατηγορίας αυτής, είναι το αριστούργημα του μεγάλου συγγραφέα Philip K. Dick, «Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΟ ΨΗΛΟ ΚΑΣΤΡΟ», (Εκδ.Τόπος, μετάφρ. Χ.Λιθαρή, σελ.381). Το βιβλίο εκδόθηκε το 1962, και ουσιαστικά δημιούργησε το είδος αυτών των μυθιστορημάτων που στηρίζονται στην «εναλλακτική ιστορία», καθιέρωσε δε τον Φ.Ντικ ως ένα συγγραφέα τεράστιου βεληνεκούς.

Το μυθιστόρημα στηρίζεται σε μία (εναλλακτική) ιστορική πραγματικότητα. Οι δυνάμεις του Άξονα έχουν νικήσει στον Παγκόσμιο πόλεμο και έχουν μοιράσει τις Η.Π.Α στα δύο. Η Ανατολική ακτή ανήκει στους Γερμανούς και η Δυτική ακτή στους Ιάπωνες. Τα Βραχώδη Όρη αποτελούν την «Ουδέτερη ζώνη», ένα είδος Ελβετίας των Η.Π.Α., όπου η δημιουργημένη Πολιτεία λειτουργεί και ως αυτόνομο κράτος, καταφύγιο κατασκόπων και διαφόρων κατατρεγμένων. Ο Ρούσβελτ δολοφονήθηκε νωρίς, μόλις το 1933 οπότε οι Ρεπουμπλικάνοι που κυβέρνησαν ήταν ανίκανοι να διαχειριστούν την επίθεση των Ιαπώνων, οι οποίοι κατέλαβαν την Χαβάη, και το Σαν Φρανσίσκο, ενώ κυριάρχησαν σε Αυστραλία κλπ. Οι Γερμανοί με τους Ιάπωνες έχουν μεταξύ τους ένα είδος «Ψυχρού Πολέμου» παρ’ότι νικητές και κυρίαρχοι του πλανήτη ανταγωνίζονται λυσσαλέα στην κατάκτηση του διαστήματος, μία μελλοντική σύρραξη είναι πολύ πιθανή.

Η ιστορία εκτυλίσσεται στο Σαν Φρανσίσκο, όπου οι Ιάπωνες κυβερνούν και οι Αμερικανοί προσπαθούν να επιβιώσουν είτε συνεργαζόμενοι απόλυτα με το καθεστώς, κάνοντας μπίζνες και βγάζοντας χρήματα, είτε προσπαθώντας να κάνουν μικροδουλειές γιά να μπορέσουν να την κοπανήσουν από εκεί. Η πιό προσοδοφόρα επιχείρηση των ντόπιων είναι η πώληση μικροαντικειμένων της Αμερικάνικης κουλτούρας, από κονκάρδες και καπάκια αναψυκτικών, μέχρι αναπτήρων zippo ή περιστρόφων από τον Εμφύλιο πόλεμο. Όπως είναι επόμενο, τα περισσότερα από τα αντικείμενα αυτά, είναι κόπιες (σχεδόν τέλεια φτιαγμένες) και το περιθώριο κέρδους είναι συνήθως τεράστιο. Την καθημερινότητά τους, την καθορίζουν οι συμβουλές (μάλλον οι γρίφοι) ενός «Ιερού βιβλίου», του Ι Τσινγκ, ενός έργου της Κινέζικης φιλοσοφίας που αποτελείται από 64 εξάγραμμα που επιλεγόμενα συνδιάζονται σχηματίζοντας χρησμούς. Ιάπωνες και ντόποιοι συμβουλεύονται το Ι Τσινγκ και αποφασίζουν γιά τις ενέργειές τους.

Στα Βραχώδη Όρη όμως όλοι μιλάνε γιά ένα βιβλίο που έχει προκαλέσει τεράστια εντύπωση και έχει γίνει best-seller, είναι ένα μυθιστόρημα «εναλλακτικής ιστορίας», με τον περίεργο τίτλο «Η ακρίδα κείτεται βαριά» (The grasshopper lies heavy), του οποίου ο συγγραφέας ζει απομονωμένος σε ένα ράντσο ψηλά στα βουνα, σαν κάστρο. Το μυθιστόρημα ουσιαστικά περιγράφει έναν κόσμο όπως τον ξέρουμε. Οι συμμαχικές δυνάμεις νίκησαν στον Β Παγκόσμιο πόλεμο, ο Χίτλερ αυτοκτόνησε – η γνωστή ιστορία.

Το μυθιστόρημα λοιπόν κινείται σε δύο επίπεδα πρωτογενώς. Έχουμε τους ανθρώπους που ζουν στο Σαν Φρανσίσκο και προσπαθούν να επιβιώσουν κοροϊδεύοντας ουσιαστικά τους κατακτητές τους, με κεντρικό πρωταγωνιστή έναν Εβραίο, τον Φρανκ Φρινκ, που είχε πολεμήσει την Ναζιστική Γερμανία στα μέτωπα της Ευρώπης και που έχει αλλάξει όνομα και χαρακτηριστικά και ο οποίος κατασκευάζει κοσμήματα. Το κύριο μέρος της ιστορίας του Σαν Φρανσίσκο εστιάζεται κυρίως στην προσπάθεια ενός μέρους της Γερμανικής αντικατασκοπείας να συνεργαστεί με τους Ιάπωνες με σκοπό να σταματήσουν τους ξέφρενους εξοπλισμούς και τον διαφαινόμενο πόλεμο. Το άλλο επίπεδο είναι η ιστορία της πρώην αρραβωνιαστικιάς του Φρινκ, της καθηγήτριας του Τζούντο, της Τζουλιάνα που ζει κάπου στο Κολοράντο, στην ουδέτερη ζώνη. Η Τζουλιάνα από μία τυχαία σχέση που συνάπτει με έναν περίεργο τύπο, διαπιστώνει ότι οι Ναζί ετοιμάζονται να δολοφονήσουν τον συγγραφέα του βιβλίου που έχει αναστατώσει τους πάντες. Προσπαθεί λοιπόν να φτάσει στο «Ψηλό Κάστρο» να γνωρίσει τον απομονωμένο συγγραφέα και να τον προειδοποιήσει γιά τους κινδύνους που διατρέχει.

Στο μυθιστόρημα του Ντικ, οι Ναζί παρουσιάζονται ως κτήνη, ως αδίστακτοι δολοφόνοι και τρομεροί καταπιεστές. Προσπαθούν να κυριαρχήσουν σε όλο τον κόσμο μέσα από δολοπλοκίες και συνωμοσίες. Σχεδιάζουν να δολοφονήσουν τον Ιάπωνα επιτετραμμένο και τον Γερμανό αξιωματικό που προσπαθεί να έρθει σε επαφή μαζί του. Σχεδιάζουν να δολοφονήσουν τον συγγραφέα της «Ακρίδας...». Σε αντίθεση οι Ιάπωνες, ως φορείς ενός πανάρχαιου πολιτισμού, ασκούν δημοκρατικότερη διακυβέρνηση στην Δυτική Ακτή, δεν είναι καταπιεστικοί, είναι φιλικοί προς τους ντόπιους προσπαθώντας να τους κατανοήσουν θεωρώντας τους κατώτερους όπως και νά’ναι. Ο «ανθρωπισμός» των Ιαπώνων φαίνεται σε χαρακτηριστικές στιγμές του βιβλίου δείγμα της επιρροής του Ντικ από τον πολιτισμό τους.

Η υπόθεση δεν έχει τόση σημασία, ούτε τα γεγονότα που διαδραματίζονται. Έτσι κι αλλιώς ως προς την δράση, ο Ντικ είναι μάστορας και ο ρυθμός του μυθιστορήματος είναι καταιγιστικός. Μπορεί το υπόβαθρο να μην είναι πολύ στέρεο, αφού ο συγγραφέας δεν δίνει ιδιαίτερες εξηγήσεις του πως τα πράγματα έφτασαν σ’αυτό το σημείο (ιστορικά), αλλά το στυλ του συγγραφέα, σε συνδιασμό με τους εξαιρετικούς διαλόγους κερδίζουν και τον πιό δύσπιστο γι’αυτού του είδους την λογοτεχνία αναγνώστη.

Εκείνο που κεντρίζει ιδιαίτερα το ενδιαφέρον είναι η άποψη περί «υποκειμενικότητας» της ιστορίας και των γεγονότων που βιώνουμε ή βιώσαμε. Το πρόβλημα με τις κόπιες ή τα αυθεντικά memorabilia του Αμερικάνικου παρελθόντος, είναι καθαρά νοητικό και όχι ρεαλιστικό. Ποιός μπορεί να γνωματεύσει την «αυθεντικότητα» ή την «ιστορικότητα» ενός αντικειμένου;Μόνο ένα κομμάτι χαρτί, ένα πιστοποιητικό μπορεί. Έτσι και με τα γεγονότα στα οποία ο συγγραφέας εμπλέκει τον αναγνώστη. Ποιά είναι τα «μυθιστορηματικά» και ποιά τα «ρεαλιστικά»; Ο πραγματικός χρόνος του μυθιστορήματος είναι αυτός που αφηγείται ο Ντικ ή αυτός που αφηγείται ο «Άνθρωπος στο ψηλό κάστρο» στο βιβλίο του; Ο συγγραφέας το λέει στην Τζουλιάνα, «Δεν υπάρχει Γκεστάπο από το 1947», ο χρησμός βγάζει απόφθεγμα περί «Εσωτερικής Αλήθειας» γιά την συγγραφή της "Ακρίδας..." – ποιά πραγματικότητα βιώνουν οι πρωταγωνιστές του βιβλίου;

Η μεταφυσική είναι διαρκώς παρούσα σ’αυτό το συγκλονιστικό μυθιστόρημα ψεύδους και απάτης. Η χρήση του Ι Τσινγκ συνεχώς και πάντα με τους χρησμούς που μπορεί να είναι έτσι, μπορεί και αλλιώς, επιτείνει το κλίμα της αβεβαιότητας που κυριαρχεί στον αναγνώστη. Η καθημερινότητα, η πραγματικότητα καθοδηγείται από τα όνειρα; Ο Φ.Ντικ είναι σαφής στο νόημα που βγαίνει από το μυθιστόρημα του: Το παρελθόν μπορεί να αλλάξει και τίποτα απ’όσα γνωρίζουμε δεν είναι δεδομένο. Ο Ντικ συναντιέται υπογείως με τον Όρσον Ουέλς που στο υποτιμημένο αριστούργημα του F for Fake, θέτει τα ίδια ερωτήματα ως προς την αυθεντικότητα της τέχνης – τι είναι τέχνη και τι όχι, τι είναι αλήθεια και τι ψέμα. Έτσι και στο μυθιστόρημα, που τελειώνει η «πραγματικότητα» και που αρχίζει η «φαντασία»...